سایکوپات: وقتی همدلی گم می‌شود…

یه داستان کوتاه… و یه سوال مهم

یادمه یه بار، تو دوران دانشجویی، هم‌کلاسی داشتم که همه رو شیفته خودش می‌کرد.

خیلی خوش‌زبون بود، داستان‌های جذاب تعریف می‌کرد و همیشه یه لبخند فریبنده روی لبش داشت.

اما یه چیزی ته دلم می‌گفت یه جای کار می‌لنگه.

انگار یه نقابی زده بود و پشت اون نقاب، یه آدم دیگه قایم شده بود. بعداً فهمیدم که رفتارهای عجیبی داره، بدون هیچ دلیلی به بقیه آسیب می‌زنه و اصلا پشیمون نمیشه.

این ماجرا منو به فکر فرو برد… واقعا سایکوپات کیه؟ و چطور می‌تونیم تشخیصش بدیم؟

شاید شما هم تو زندگیتون با افرادی برخورد کردید که رفتارهای مشابهی داشتن.

افرادی که به نظر می‌رسن هیچ احساسی ندارن، دیگران رو به راحتی بازی میدن و هیچ‌وقت مسئولیت کارهاشون رو قبول نمی‌کنن. این افراد ممکنه سایکوپات باشن.

اما قبل از اینکه سریع برچسب بزنیم، بیایم یه کم بیشتر در مورد این موضوع صحبت کنیم.

تو این مقاله، من دکتر یاسین نجفی زادگان، که تو دانشگاه هم درس‌هایی مثل روانشناسی بالینی و کلیات روانپزشکی رو تدریس می‌کنم، میخوام باهاتون در مورد سایکوپات صحبت کنم.

سعی می‌کنم با زبون ساده و خودمونی، این مفهوم پیچیده رو براتون باز کنم و به سوالات مهمی مثل اینا جواب بدم:

• سایکوپاتی دقیقا چیه؟
• چه فرقی با اختلالات روانی دیگه داره؟
• چطور می‌تونیم یه سایکوپات رو شناسایی کنیم؟
• آیا سایکوپاتی درمان داره؟
• و مهم‌تر از همه، اگه تو زندگیمون با یه سایکوپات مواجه شدیم، چطور باید باهاش کنار بیایم؟

سایکوپاتی چیه اصلا؟

به زبون ساده، سایکوپاتی یه نوع اختلال شخصیتیه که توش فرد، همدلی و احساسات واقعی رو تجربه نمی‌کنه.

این افراد معمولا خیلی خوب بلدن نقش بازی کنن، جذاب و فریبنده باشن و دیگران رو به راحتی دستکاری کنن. اما پشت این ظاهر، یه دنیای خالی از احساسات و عواطف پنهان شده.

به قول یکی از اساتید روانپزشکیمون: “سایکوپات یه بازیگر ماهره که می‌تونه هر نقشی رو بازی کنه، اما هیچ‌وقت واقعا اون نقش رو زندگی نمی‌کنه.”

مطالعات نشون داده که مغز افراد سایکوپات با افراد عادی فرق داره. مثلا، قسمت‌هایی از مغز که مسئول درک احساسات و همدلی هستن، تو این افراد فعالیت کمتری دارن.

آمیگدال، بخشی که ترس رو کنترل می‌کنه، هم تو سایکوپات‌ها کوچیکتره.

سایکوپاتی و اختلال شخصیت ضداجتماعی: یه شباهت اما نه کاملا

خیلی وقتا سایکوپاتی رو با اختلال شخصیت ضداجتماعی (Antisocial Personality Disorder) اشتباه می‌گیرن. درسته که شباهت‌هایی بینشون هست، اما این دو تا مفهوم دقیقا یکی نیستن.

اختلال شخصیت ضداجتماعی یه تعریف گسترده‌تره که شامل رفتارهای قانون‌شکنی، بی‌مسئولیتی و خشونت میشه. اما سایکوپاتی یه زیرمجموعه از این اختلاله که توش فقدان همدلی و دستکاری دیگران نقش خیلی مهمی داره.

به عبارت دیگه، همه سایکوپات‌ها اختلال شخصیت ضداجتماعی دارن، اما همه کسایی که اختلال شخصیت ضداجتماعی دارن، سایکوپات نیستن.

ویژگی‌های کلیدی یه سایکوپات

خب، حالا که فهمیدیم سایکوپاتی چیه، بیایم یه نگاهی به ویژگی‌های کلیدی این افراد بندازیم:

• فقدان همدلی: این افراد نمی‌تونن احساسات دیگران رو درک کنن یا باهاشون همدردی کنن.
• دستکاری‌کننده: از دیگران برای رسیدن به اهدافشون استفاده می‌کنن و اصلا براشون مهم نیست که به بقیه آسیب بزنن.
• دروغگویی بیمارگونه: به طور مداوم دروغ میگن، حتی وقتی نیازی به دروغ گفتن نیست.
• خودبزرگ‌بینی: خودشون رو خیلی مهم و خاص می‌دونن و فکر می‌کنن از بقیه بهترن.
• فقدان عذاب وجدان: هیچ‌وقت به خاطر کارهاشون احساس پشیمونی نمی‌کنن.
• احساسات سطحی: احساسات واقعی رو تجربه نمی‌کنن و فقط می‌تونن نقش بازی کنن.
• رفتارهای تکانشی: بدون فکر کردن به عواقب کارهاشون، تصمیم می‌گیرن و عمل می‌کنن.

البته این نکته رو هم باید در نظر داشته باشیم که همه سایکوپات‌ها دقیقا شبیه هم نیستن و ممکنه بعضی از این ویژگی‌ها رو بیشتر یا کمتر داشته باشن.

چطور یه سایکوپات رو بشناسیم؟

شناختن یه سایکوپات کار آسونی نیست، چون این افراد معمولا خیلی خوب بلدن خودشون رو پنهان کنن.

اما با دقت به یه سری از نشانه‌ها، می‌تونیم احتمال اینکه با یه سایکوپات روبرو هستیم رو تشخیص بدیم.

البته یادتون باشه که این نشانه‌ها فقط یه راهنمایی هستن و برای تشخیص قطعی، حتما باید به متخصص مراجعه کرد.

جذابیت ظاهری

سایکوپات‌ها اغلب خیلی جذاب و دوست‌داشتنی به نظر می‌رسن. اون‌ها معمولاً سخنوران خوبی هستن و داستان‌هایی رو به اشتراک می‌گذارن که اون‌ها رو آدم خوبی نشون بده.

یک سایکوپات ممکنه خنده‌دار و کاریزماتیک باشه و اون‌ها رو به رهبران خوبی تبدیل کنه، خواه یک تجارت باشه یا یک فرقه.

نیاز به هیجان

یک سایکوپات عاشق هیجانه. اون‌ها دوست دارن تو زندگی خودشون اقدام دائمی داشته باشن و اغلب می‌خوان توی “خط سریع” زندگی کنن.

دروغگویی بیمارگونه

سایکوپات‌ها دروغ می‌گن تا خوب به نظر برسن و از دردسر خلاص بشن. اون‌ها حتی وقتی گفتن حقیقت آسون‌تره، دروغ می‌گن. همچنین برای پوشوندن دروغ‌های قبلی‌شون دروغ می‌گن.

بنابراین، گاهی اوقات در نگه داشتن داستان‌های خودشون دچار مشکل می‌شن، چون فراموش می‌کنن چی گفتن. اگه کسی اون‌ها رو به چالش بکشه، یک سایکوپات به سادگی داستان خودشون رو دوباره تغییر می‌ده یا حقایق رو مطابق با موقعیت تغییر می‌ده.

خودبزرگ‌بینی

یک سایکوپات دیدگاه متورمی از خودشون داره. اون‌ها خودشون رو مهم و محق می‌دونن. سایکوپات‌ها اغلب این حق رو برای خودشون قائل می‌شن که طبق قوانین خودشون زندگی کنن و فکر می‌کنن که قوانین شامل حال اون‌ها نمی‌شه.

دستکاری‌کننده

سایکوپات‌ها واقعاً در وادار کردن دیگران به انجام کارهایی که می‌خوان خوب هستن. اون‌ها ممکنه با دروغ گفتن به یک نفر، روی احساس گناه اون شخص بازی کنن تا شخص دیگه‌ای رو وادار به انجام کارهاشون کنن.

فقدان عذاب وجدان

یک سایکوپات اهمیتی نمی‌ده که رفتار اون‌ها چه تاثیری روی افراد دیگه می‌ذاره. اون‌ها ممکنه چیزی رو که به کسی آسیب می‌رسونه فراموش کنن، یا ممکنه اصرار داشته باشن که وقتی احساساتشون جریحه‌دار می‌شه، دیگران بیش از حد اغراق می‌کنن.

در نهایت، سایکوپات‌ها به خاطر ایجاد درد برای افراد، احساس گناه رو تجربه نمی‌کنن. در واقع، اون‌ها اغلب رفتارهای خودشون رو توجیه می‌کنن و افراد دیگه رو سرزنش می‌کنن.

احساسات سطحی

سایکوپات‌ها احساسات زیادی رو نشون نمی‌دن – حداقل احساسات واقعی رو نه. اون‌ها ممکنه بیشتر اوقات سرد و بی‌احساس به نظر برسن.

اما وقتی به نفع‌شون باشه، یک سایکوپات ممکنه نمایش چشمگیری از احساسات رو نشون بده. این احساسات معمولاً کوتاه مدت و کاملاً سطحی هستن.

به عنوان مثال، یک سایکوپات ممکنه خشم رو نشون بده اگه بتونن کسی رو بترسونن، یا ممکنه غم رو نشون بدن تا کسی رو دستکاری کنن. اما اون‌ها واقعاً این احساسات رو تجربه نمی‌کنن.

فقدان همدلی

سایکوپات‌ها برای درک اینکه شخص دیگه‌ای ممکنه چه احساسی داشته باشه، تلاش می‌کنن. این برای اون‌ها منطقی نیست.

یک سایکوپات نسبت به افرادی که در حال رنج کشیدن هستن کاملاً بی‌تفاوته – حتی وقتی که یک دوست نزدیک یا عضوی از خانواده باشه.

سبک زندگی انگلی

سایکوپات‌ها ممکنه داستان‌های غم‌انگیزی درباره این‌که چرا نمی‌تونن پول در بیارن داشته باشن، یا ممکنه اغلب گزارش بدن که قربانی افراد دیگه شدن. سپس اون‌ها از مهربونی دیگران با تکیه بر اون‌ها از نظر مالی سوء استفاده می‌کنن.

یک سایکوپات از افراد برای به دست آوردن هر چیزی که می‌تونه بدون توجه به این‌که شخص دیگه چه احساسی ممکنه داشته باشه، استفاده می‌کنه.

کنترل رفتاری ضعیف

سایکوپات‌ها بیشتر اوقات برای پیروی از قوانین، قوانین و سیاست‌ها تلاش می‌کنن. حتی اگه اون‌ها شروع به پیروی از قوانین کنن، یک سایکوپات معمولاً برای مدت طولانی به اون‌ها پایبند نمی‌مونه.

رفتار جنسی بی‌بندوبار

از اونجایی که اون‌ها به افراد اطراف خودشون اهمیتی نمی‌دن، یک سایکوپات احتمالاً به شریک زندگی خودشون خیانت می‌کنه. اون‌ها ممکنه با غریبه‌ها رابطه جنسی محافظت نشده داشته باشن، یا ممکنه از رابطه جنسی به عنوان راهی برای به دست آوردن چیزهایی که می‌خوان استفاده کنن.

رابطه جنسی برای یک سایکوپات یک عمل عاطفی یا عاشقانه نیست.

مشکلات رفتاری زودهنگام

بیشتر سایکوپات‌ها در سنین پایین مشکلات رفتاری رو نشون می‌دن. اون‌ها ممکنه تقلب کنن، از مدرسه فرار کنن، به اموال آسیب برسونن، از مواد سوء استفاده کنن یا خشونت‌آمیز بشن.

رفتارهای بد یک سایکوپات با گذشت زمان تشدید می‌شه و جدی‌تر از رفتارهای بد همسالانش هست.

فقدان اهداف واقع‌بینانه و بلندمدت

هدف یک سایکوپات ممکنه ثروتمند یا مشهور شدن باشه. اما اغلب، اون‌ها ایده کمی در مورد چگونگی تحقق این چیزها دارن.

در عوض، اون‌ها اصرار دارن که به نوعی، بدون تلاش برای رسیدن به اونجا، به چیزهایی که می‌خوان می‌رسن.

تکانشگری

سایکوپات‌ها طبق احساسات خودشون به چیزها پاسخ می‌دن. اون‌ها زمانی رو صرف فکر کردن در مورد خطرات و مزایای بالقوه انتخاب‌های خودشون نمی‌کنن.

در عوض، یک سایکوپات می‌خواد رضایت فوری داشته باشه. بنابراین، اون‌ها ممکنه شغلی رو ترک کنن، رابطه‌ای رو تموم کنن، به شهر جدیدی نقل مکان کنن یا یه ماشین جدید بخرن.

بی‌مسئولیتی

وعده‌ها برای یک سایکوپات معنایی نداره. چه قول بدن که وامی رو پس بدن یا قراردادی رو امضا کنن، اون‌ها قابل اعتماد نیستن.

اون‌ها ممکنه از پرداخت نفقه فرزند شونه خالی کنن، عمیقاً مقروض بشن یا تعهدات و مسئولیت‌ها رو فراموش کنن.

یک سایکوپات مسئولیت مشکلات زندگی خودشون رو نمی‌پذیره. اون‌ها مشکلات خودشون رو همیشه تقصیر شخص دیگه‌ای می‌دونن.

سایکوپات‌ها اغلب نقش قربانی رو بازی می‌کنن و از به اشتراک گذاشتن داستان‌هایی درباره این‌که چگونه دیگران از اون‌ها سوء استفاده کردن لذت می‌برن.

روابط زناشویی متعدد

سایکوپات‌ها ممکنه ازدواج کنن، چون به نفع‌شون هست. به عنوان مثال، اون‌ها ممکنه بخوان درآمد یک شریک زندگی رو خرج کنن یا بدهی خودشون رو با شخص دیگه‌ای تقسیم کنن.

اما رفتار اون‌ها اغلب به طلاق‌های مکرر منجر می‌شه، چون شریک زندگی یک سایکوپات در نهایت اون‌ها رو در نور دقیق‌تری می‌بینه.

تنوع جنایی

سایکوپات‌ها تمایل دارن قوانین رو به عنوان پیشنهاد ببینن – و معمولاً قوانین رو به عنوان محدودیت‌هایی می‌بینن که اون‌ها رو عقب نگه می‌داره. رفتارهای جنایی اون‌ها می‌تونه کاملاً متنوع باشه.

تخلفات رانندگی، تخلفات مالی و اعمال خشونت تنها چند نمونه از مجموعه‌ای از جرایمی هستن که یک سایکوپات ممکنه مرتکب بشه.

البته، همه سایکوپات‌ها زندانی نمی‌شن. برخی ممکنه در مشاغل مشکوک فعالیت کنن یا درگیر شیوه‌های غیراخلاقی بشن که منجر به دستگیری نمی‌شه.

لغو آزادی مشروط

بیشتر سایکوپات‌ها هنگام آزادی از زندان به قوانین آزادی مشروط پایبند نیستن. اون‌ها ممکنه فکر کنن که دوباره گیر نمی‌افتن، یا راه‌هایی رو برای توجیه رفتار خودشون پیدا می‌کنن.

یک سایکوپات حتی ممکنه “گیر افتادن” رو تقصیر افراد دیگه بدونه.

سایکوپات یا جامعه‌ستیز؟ تفاوتشون چیه؟

شاید شنیده باشید که اصطلاحات “سایکوپات” و “جامعه‌ستیز” به جای هم استفاده میشن. اما واقعیت اینه که این دو تا مفهوم، تفاوت‌های ظریفی با هم دارن. به طور کلی، سایکوپات‌ها بیشتر از جامعه‌ستیزها برنامه‌ریزی‌شده و حساب‌شده عمل می‌کنن.

اون‌ها می‌تونن احساسات خودشون رو بهتر کنترل کنن و ظاهر طبیعی‌تری داشته باشن. در حالی که جامعه‌ستیزها معمولا تکانشی‌تر و عصبی‌تر هستن و رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی‌تری دارن.

به قول یه محقق: “سایکوپات یه شکارچیه که با دقت طعمه‌اش رو انتخاب می‌کنه، در حالی که جامعه‌ستیز یه آدم عصبانیه که ممکنه هر لحظه منفجر بشه.”

به طور خلاصه:

• سایکوپات: عدم احساس همدلی، دستکاری‌کننده، برنامه‌ریز، کنترل‌کننده احساسات، ظاهر طبیعی
• جامعه‌ستیز: همدلی محدود، تکانشی، عصبی، رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی

ریشه‌های سایکوپاتی: چی باعث میشه یه نفر سایکوپات بشه؟

هنوز علت دقیق سایکوپاتی مشخص نیست، اما به نظر می‌رسه که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و عصبی در بروز این اختلال نقش دارن. بعضی از مطالعات نشون دادن که تجربه‌های آسیب‌زا در دوران کودکی، مثل سوء استفاده یا بی‌توجهی، می‌تونه احتمال سایکوپات شدن رو افزایش بده.

همچنین، تفاوت‌هایی تو ساختار و عملکرد مغز افراد سایکوپات مشاهده شده که می‌تونه به فقدان همدلی و رفتارهای تکانشی اون‌ها کمک کنه.

در واقع:

• ژنتیک
• عوامل محیطی (تجربه‌های آسیب‌زا در کودکی)
• عوامل عصبی (تفاوت در ساختار و عملکرد مغز)

سایکوپات‌ها و خشونت: آیا یه رابطه‌ای هست؟

این یه سوال خیلی مهمیه. آیا همه سایکوپات‌ها خشن هستن؟

جواب اینه: نه، لزوما. درسته که بعضی از سایکوپات‌ها رفتارهای خشونت‌آمیز دارن و ممکنه مرتکب جرم بشن، اما خیلی از اون‌ها هم تو جامعه زندگی می‌کنن و هیچ‌وقت دست به خشونت نمی‌زنن.

این افراد ممکنه تو موقعیت‌های شغلی بالا قرار بگیرن و از ویژگی‌های سایکوپاتی خودشون برای رسیدن به موفقیت استفاده کنن.

یه اصطلاحی وجود داره به اسم “سایکوپات موفق” که به این دسته از افراد گفته میشه. این افراد معمولا باهوش، جذاب و کاریزماتیک هستن و می‌تونن به راحتی دیگران رو متقاعد کنن.

اما همچنان فاقد همدلی و عذاب وجدان هستن و ممکنه از دیگران برای رسیدن به اهدافشون سوء استفاده کنن.

سایکوپات‌های معروف: از تئودور باندی تا…

متاسفانه، تاریخ پر از نمونه‌های وحشتناک از سایکوپات‌های خشنه. افرادی مثل تئودور باندی (Ted Bundy)، قاتل زنجیره‌ای معروف، یا چارلز منسون (Charles Manson)، رهبر فرقه شیطانی، نمونه‌های بارزی از سایکوپات‌هایی هستن که مرتکب جنایات هولناکی شدن.

اما همونطور که گفتم، همه سایکوپات‌ها خشن نیستن و خیلی از اون‌ها تو جامعه زندگی می‌کنن و هیچ‌وقت اسمشون تو اخبار نمیاد.

نمونه‌هایی از سایکوپات‌های خشن:

• تئودور باندی
• چارلز منسون
• جک قاتل (Jack the Ripper)

درمان سایکوپاتی: آیا امیدی هست؟

درمان سایکوپاتی یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات تو حوزه روانپزشکیه. بعضی از محققان معتقدن که سایکوپاتی قابل درمان نیست، چون این اختلال ریشه تو ساختار مغز داره و نمی‌شه اون رو به طور کامل تغییر داد.

اما بعضی دیگه معتقدن که با استفاده از روش‌های درمانی مناسب، میشه رفتارهای مشکل‌ساز سایکوپات‌ها رو کنترل کرد و از آسیب رسوندن اون‌ها به دیگران جلوگیری کرد.

یکی از روش‌های درمانی که ممکنه برای سایکوپات‌ها مفید باشه، درمان شناختی-رفتاری (CBT) هست. این روش درمانی به افراد کمک می‌کنه تا الگوهای فکری و رفتاری غلط خودشون رو شناسایی کنن و یاد بگیرن که چطور اون‌ها رو تغییر بدن.

همچنین، داروهای روانپزشکی هم ممکنه برای کنترل بعضی از علائم سایکوپاتی، مثل تکانشگری و خشونت، استفاده بشن.

روش‌های درمانی:

• درمان شناختی-رفتاری (CBT)
• داروهای روانپزشکی (برای کنترل علائم)

چطور با یه سایکوپات کنار بیایم؟

اگه فکر می‌کنید که تو زندگیتون با یه سایکوپات روبرو هستید، خیلی مهمه که از خودتون محافظت کنید. این افراد معمولا خیلی خوب بلدن دیگران رو دستکاری کنن و ازشون سوء استفاده کنن.

بنابراین، باید مراقب باشید که قربانی نقشه‌های اون‌ها نشید.

چند تا نکته مهم برای کنار اومدن با یه سایکوپات:

• حد و مرز تعیین کنید: به سایکوپات اجازه ندید وارد حریم شخصیتون بشه و ازتون سوء استفاده کنه.
• احساساتتون رو کنترل کنید: سایکوپات‌ها از احساسات دیگران برای دستکاری اون‌ها استفاده می‌کنن. سعی کنید احساساتتون رو کنترل کنید و به اون‌ها اجازه ندید ازتون سوء استفاده کنن.
• به غریزه‌تون اعتماد کنید: اگه یه چیزی به نظرتون درست نمیاد، احتمالا درست نیست. به غریزه‌تون اعتماد کنید و از خودتون محافظت کنید.
• از متخصص کمک بگیرید: اگه نمی‌تونید با یه سایکوپات کنار بیاید، از یه متخصص روانشناس یا روانپزشک کمک بگیرید.

جمع‌بندی: مهم‌ترین نکته‌ها

خب، تو این مقاله با مفهوم سایکوپاتی آشنا شدیم، ویژگی‌های کلیدی سایکوپات‌ها رو بررسی کردیم و فهمیدیم که چطور می‌تونیم با این افراد کنار بیایم. یادتون باشه که سایکوپاتی یه اختلال پیچیده‌ست و تشخیص اون فقط باید توسط متخصص انجام بشه.

اگه فکر می‌کنید که تو زندگیتون با یه سایکوپات روبرو هستید، حتما از خودتون محافظت کنید و از متخصص کمک بگیرید.

مهم‌ترین نکته‌هایی که باید به خاطر داشته باشید:

• سایکوپاتی یه اختلال شخصیتیه که توش فرد، همدلی و احساسات واقعی رو تجربه نمی‌کنه.
• سایکوپات‌ها معمولا خیلی خوب بلدن نقش بازی کنن، جذاب و فریبنده باشن و دیگران رو به راحتی دستکاری کنن.
• همه سایکوپات‌ها خشن نیستن و خیلی از اون‌ها تو جامعه زندگی می‌کنن و هیچ‌وقت دست به خشونت نمی‌زنن.
• تشخیص سایکوپاتی فقط باید توسط متخصص انجام بشه.
• اگه فکر می‌کنید که تو زندگیتون با یه سایکوپات روبرو هستید، حتما از خودتون محافظت کنید و از متخصص کمک بگیرید.

سوالات متداول