اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) بر اساس DSM-5-TR
اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) بر اساس DSM-5-TR :
نگاهی جامع به علائم، عوامل، و درمانهای مؤثر
اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) یکی از شایعترین اختلالات عصبیرشدی است که در کودکی آغاز میشود و میتواند تا بزرگسالی ادامه یابد.
این اختلال با نشانههایی چون بیتوجهی، بیشفعالی و تکانشگری شناخته میشود.
در این مقاله جامع به بررسی علائم، عوامل خطر، تشخیص و روشهای درمان ADHD پرداخته و به شما کمک میکنیم تا اطلاعات کاملی درباره این اختلال به دست آورید.
ADHD چیست؟
اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) یکی از شایعترین اختلالات عصبی-رشدی است که در DSM-5-TR بهطور مفصل مورد بررسی قرار گرفته است.
این اختلال با الگوی پایدار بیتوجهی، بیشفعالی و تکانشگری مشخص میشود که با سطح رشد فرد تناسب ندارد و باعث اختلال در عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی میشود.
بیتوجهی شامل مشکلاتی مانند ناتوانی در حفظ توجه، گم کردن وسایل ضروری و فراموشکاری است، در حالی که بیشفعالی و تکانشگری شامل رفتارهایی مانند بیقراری، صحبتهای بیشازحد و مشکل در انتظار کشیدن است.
ADHD معمولاً در دوران کودکی تشخیص داده میشود، اما ممکن است تا بزرگسالی نیز ادامه یابد و تأثیرات قابل توجهی بر زندگی فرد داشته باشد.
بر اساس DSM-5-TR، تشخیص ADHD نیازمند ارزیابی دقیق از علائم و رفتارهای فرد در محیطهای مختلف مانند خانه، مدرسه یا محل کار است.
این اختلال به سه نوع تقسیم میشود: نوع غالباً بیتوجه، نوع غالباً بیشفعال/تکانشگر و نوع ترکیبی.
درمان ADHD معمولاً شامل ترکیبی از مداخلات دارویی و رفتاری است.
داروهای محرک مانند متیلفنیدیت و مداخلات رفتاری مانند آموزش والدین و مدیریت رفتار میتوانند به بهبود علائم و عملکرد فرد کمک کنند.
تشخیص و درمان بهموقع ADHD میتواند تأثیرات مثبتی بر کیفیت زندگی فرد داشته باشد.
علائم ADHD چیست ؟
علائم ADHD به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
الف) بیتوجهی
دشواری در تمرکز بر وظایف
فراموشی در انجام کارهای روزمره
ناتوانی در پیگیری جزئیات
ب) بیشفعالی
حرکت مداوم و بیقراری
ناتوانی در نشستن برای مدت طولانی
صحبت کردن بیش از حد
ج) تکانشگری
انجام رفتارهای بدون فکر
قطع صحبت دیگران
دشواری در انتظار برای نوبت
دلایل بروز ADHD
اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) یک اختلال عصبی-رشدی است که علل آن ترکیبی از عوامل ژنتیکی، عصبی و محیطی است.
بر اساس DSM-5-TR، مطالعات نشان میدهند که ADHD بهشدت قابل ارثبرداری است و اغلب در خانوادههایی با سابقه این اختلال دیده میشود.
تحقیقات ژنتیکی نشان دادهاند که تغییرات در ژنهای مرتبط با انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و نوراپینفرین ممکن است در بروز ADHD نقش داشته باشند.
این تغییرات میتوانند بر عملکرد مغز، بهویژه در مناطق مرتبط با توجه، کنترل تکانه و تنظیم رفتار تأثیر بگذارند.
علاوه بر عوامل ژنتیکی، عوامل عصبی نیز در بروز ADHD نقش دارند.
مطالعات تصویربرداری مغزی نشان دادهاند که افراد مبتلا به ADHD ممکن است تفاوتهایی در ساختار و عملکرد مغز، بهویژه در مناطق پیشپیشانی و شبکههای توجه، داشته باشند.
این مناطق مسئول کنترل توجه، برنامهریزی و مهار تکانهها هستند.
تحقیقات نشان دادهاند که ADHD ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است:
عوامل ژنتیکی: ژنهایی که در تنظیم دوپامین نقش دارند.
عوامل محیطی: مواجهه با استرسهای دوران بارداری، زایمان زودرس یا مصرف سیگار و الکل در دوران بارداری.
همچنین، اختلال در تعادل انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و نوراپینفرین میتواند به علائم ADHD منجر شود.
این عوامل عصبی ممکن است از دوران رشد جنینی یا اوایل کودکی شروع شوند و بر رشد مغز تأثیر بگذارند.
عوامل محیطی نیز میتوانند در بروز یا تشدید علائم ADHD نقش داشته باشند.
قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب در دوران بارداری یا اوایل کودکی، مصرف الکل یا سیگار توسط مادر در دوران بارداری، و تولد زودرس یا وزن کم هنگام تولد از جمله عوامل خطر محیطی هستند که ممکن است با ADHD مرتبط باشند.
همچنین، محیطهای پراسترس یا کمتحریک در دوران کودکی میتوانند بر رشد مغز و رفتار تأثیر بگذارند.
با این حال، این عوامل بهتنهایی باعث ADHD نمیشوند، بلکه در ترکیب با عوامل ژنتیکی و عصبی ممکن است خطر ابتلا به این اختلال را افزایش دهند.
تشخیص ADHD
تشخیص این اختلال شامل مراحل زیر است:
مصاحبه بالینی: ارزیابی علائم و تاریخچه فرد.
مشاهده رفتار: مشاهده علائم در محیطهای مختلف (مانند مدرسه و خانه).
آزمونهای استاندارد: استفاده از ابزارهایی مانند پرسشنامههای تشخیصی و یا آزمون IVA-2
تشخیص اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) بر اساس معیارهای DSM-5-TR انجام میشود و نیازمند ارزیابی جامع از علائم و رفتارهای فرد است.
بر اساس DSM-5-TR، فرد باید حداقل شش مورد از علائم بیتوجهی یا بیشفعالی/تکانشگری را بهمدت حداقل شش ماه نشان دهد که با سطح رشد او تناسب ندارد و باعث اختلال در عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی میشود.
علائم بیتوجهی شامل مواردی مانند مشکل در حفظ توجه، گم کردن وسایل ضروری و فراموشکاری است، در حالی که علائم بیشفعالی/تکانشگری شامل بیقراری، صحبتهای بیشازحد و مشکل در انتظار کشیدن است.
این علائم باید قبل از ۱۲ سالگی ظاهر شده باشند و در دو یا چند محیط مختلف (مانند خانه، مدرسه یا محل کار) مشاهده شوند.
فرآیند تشخیص ADHD معمولاً شامل جمعآوری اطلاعات از منابع مختلف مانند والدین، معلمان و خود فرد است. مصاحبههای بالینی، پرسشنامههای استاندارد و مشاهده رفتار فرد در محیطهای مختلف بخشی از این فرآیند هستند.
همچنین، ارزیابیهای روانشناختی و عصبی ممکن است برای رد کردن سایر شرایط پزشکی یا روانی که میتوانند علائم مشابهی ایجاد کنند، انجام شود.
برای مثال، اختلالات اضطرابی، افسردگی یا مشکلات یادگیری ممکن است با ADHD اشتباه گرفته شوند.
بنابراین، تشخیص دقیق ADHD نیازمند بررسی کامل تاریخچه فرد، علائم فعلی و تأثیر این علائم بر زندگی روزمره است.
بر اساس DSM-5-TR، ADHD به سه نوع تقسیم میشود: نوع غالباً بیتوجه، نوع غالباً بیشفعال/تکانشگر و نوع ترکیبی.
نوع غالباً بیتوجه بیشتر با مشکلات توجه و سازماندهی مشخص میشود، در حالی که نوع غالباً بیشفعال/تکانشگر بیشتر با بیقراری و رفتارهای تکانشی همراه است.
نوع ترکیبی شامل علائم هر دو نوع است.
تشخیص نوع ADHD به برنامهریزی درمانی کمک میکند و به متخصصان امکان میدهد مداخلات مناسبتری را برای بهبود عملکرد فرد طراحی کنند.
تشخیص بهموقع و دقیق ADHD میتواند به فرد کمک کند تا با استفاده از درمانهای مناسب، علائم خود را مدیریت کند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشد.
آزمون IVA-2: ابزاری دقیق برای ارزیابی توجه و کنترل تکانه
آزمون IVA-2 (Integrated Visual and Auditory Continuous Performance Test) یکی از پیشرفتهترین ابزارهای تشخیصی برای ارزیابی توجه و کنترل تکانه است که بهطور گسترده در تشخیص اختلالات عصبی-رشدی مانند ADHD مورد استفاده قرار میگیرد.
این آزمون با ترکیب محرکهای دیداری و شنیداری، توانایی فرد در حفظ توجه، کنترل تکانه و پاسخ به محرکها را بهدقت اندازهگیری میکند.
IVA-2 نه تنها برای تشخیص ADHD، بلکه برای بررسی اثربخشی درمانهای دارویی و رفتاری نیز کاربرد دارد.
اگر شما یا فرزندتان با علائمی مانند بیتوجهی، فراموشکاری یا بیشفعالی مواجه هستید، انجام این آزمون میتواند اولین گام مؤثر در جهت تشخیص دقیق و برنامهریزی درمانی مناسب باشد.
چرا انجام آزمون IVA-2 مهم است؟
آزمون IVA-2 بهدلیل دقت بالا و توانایی ارزیابی همزمان توجه دیداری و شنیداری، یکی از معتبرترین ابزارها در حوزه تشخیص ADHD محسوب میشود.
این آزمون نه تنها به متخصصان کمک میکند تا مشکلات توجه و کنترل تکانه را بهطور دقیق شناسایی کنند، بلکه اطلاعات ارزشمندی درباره نقاط قوت و ضعف فرد در حوزههای مختلف توجه ارائه میدهد.
انجام این آزمون میتواند به شما کمک کند تا درک بهتری از شرایط خود یا فرزندتان داشته باشید و با استفاده از نتایج آن، برنامههای درمانی شخصیسازیشدهای را دریافت کنید.
اگر به دنبال راهی مطمئن و علمی برای تشخیص و مدیریت ADHD هستید، آزمون IVA-2 انتخابی ایدهآل است که میتواند مسیر بهبود را برای شما هموار کند.
آزمون آنلاین IVA-2
تست IVA-2 یکی از معتبرترین و جدیدترین ابزارهای تشخیصی برای ارزیابی اختلال نقص توجه و بیشفعالی (ADHD) در بزرگسالان است.
این آزمون با دقت بالا و بر اساس استانداردهای علمی طراحی شده است و توانایی تشخیص علائم ADHD را با استفاده از ارزیابیهای بصری و شنیداری دارد.
IVA-2 به دلیل سادگی و کاربرپسند بودن، به راحتی برای بزرگسالان قابل استفاده است و نتایج آن به متخصصان کمک میکند تا تشخیص دقیقتری ارائه دهند.
سایت روانفیکس به صورت آنلاین این آزمون را در دسترس کاربران قرار داده است.
با انجام آزمون IVA-2 در روانفیکس، شما میتوانید به راحتی و در کمترین زمان، ارزیابی اولیه از وضعیت خود داشته باشید.
این خدمات آنلاین نه تنها دسترسی به ابزارهای تشخیصی معتبر را فراهم میکند، بلکه به شما کمک میکند تا با آگاهی بیشتر، گامهای بعدی برای بهبود سلامت روان خود را بردارید.
روشهای درمان ADHD
الف) درمان دارویی
داروهای محرک (مانند متیل فنیدات) که در بهبود تمرکز و کاهش تکانشگری مؤثر هستند.
داروهای غیرمحرک برای افرادی که نمیتوانند داروهای محرک مصرف کنند.
درمانهای دارویی یکی از مؤثرترین روشها برای مدیریت علائم اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) هستند و بهطور گسترده در کنار مداخلات رفتاری و آموزشی استفاده میشوند.
داروهای محرک (Stimulants) مانند متیلفنیدیت (Ritalin, Concerta) و آمفتامین (Adderall, Vyvanse) رایجترین داروهای مورد استفاده برای ADHD هستند.
این داروها با افزایش سطح انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و نوراپینفرین در مغز، به بهبود توجه، کاهش بیشفعالی و کنترل تکانهها کمک میکنند.
مطالعات نشان دادهاند که داروهای محرک در ۷۰ تا ۸۰ درصد موارد باعث کاهش قابل توجه علائم ADHD میشوند و میتوانند عملکرد فرد را در محیطهای مختلف مانند مدرسه، خانه و محل کار بهبود بخشند.
در مواردی که داروهای محرک مؤثر نباشند یا عوارض جانبی قابل توجهی ایجاد کنند، از داروهای غیرمحرک (Non-Stimulants) مانند اتوموکستین (Strattera) و گوانفاسین (Intuniv) استفاده میشود.
این داروها معمولاً اثرات طولانیمدتتری دارند و برای افرادی که به داروهای محرک پاسخ نمیدهند یا دچار عوارض جانبی مانند بیخوابی یا کاهش اشتها هستند، گزینه مناسبی محسوب میشوند.
اتوموکستین بهطور خاص بر افزایش سطح نوراپینفرین در مغز تمرکز دارد، در حالی که گوانفاسین با تأثیر بر گیرندههای آلفا-۲ در مغز، به بهبود توجه و کنترل تکانهها کمک میکند.
این داروها ممکن است چند هفته طول بکشد تا اثرات کامل خود را نشان دهند، اما برای برخی افراد گزینهای ایمن و مؤثر هستند.
با این حال، درمان دارویی ADHD باید تحت نظارت دقیق پزشک انجام شود و بهطور منظم بررسی گردد تا از اثربخشی و ایمنی داروها اطمینان حاصل شود.
عوارض جانبی رایج داروهای ADHD شامل کاهش اشتها، مشکلات خواب، سردرد و تحریکپذیری است، اما این عوارض معمولاً با تنظیم دوز یا تغییر نوع دارو قابل مدیریت هستند.
علاوه بر این، درمان دارویی باید بهعنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع در نظر گرفته شود که شامل مداخلات رفتاری، آموزشی و حمایتهای روانشناختی نیز باشد.
ترکیب درمان دارویی با سایر روشهای درمانی میتواند به بهبود پایدار علائم و افزایش کیفیت زندگی فرد کمک کند.
ب) درمانهای غیردارویی
رواندرمانی: بهبود مهارتهای رفتاری و عاطفی.
آموزش والدین: یادگیری نحوه مدیریت رفتار کودک.
مدیریت محیطی: ایجاد محیطی آرام و ساختارمند.
درمانهای غیردارویی برای اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) نقش مهمی در مدیریت علائم و بهبود عملکرد فرد ایفا میکنند.
این روشها معمولاً بهعنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع در کنار درمانهای دارویی یا بهصورت مستقل استفاده میشوند.
درمانهای غیردارویی شامل مداخلات رفتاری، آموزشی، روانشناختی و تغییرات سبک زندگی هستند که میتوانند به فرد کمک کنند تا علائم خود را بهتر مدیریت کند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشد.
مداخلات رفتاری
مداخلات رفتاری یکی از مؤثرترین روشهای غیردارویی برای مدیریت ADHD هستند.
این روشها شامل آموزش والدین، مدیریت رفتار در کلاس درس و آموزش مهارتهای اجتماعی میشوند.
آموزش والدین به آنها کمک میکند تا با استفاده از تکنیکهایی مانند تقویت مثبت، ایجاد ساختار و قوانین واضح، و استفاده از سیستمهای پاداش و پیامد، رفتارهای مثبت را در کودک تقویت کنند.
در محیط مدرسه، معلمان میتوانند با ایجاد برنامههای ساختاریافته، استفاده از یادداشتهای بصری و تقسیم وظایف به بخشهای کوچکتر، به دانشآموزان مبتلا به ADHD کمک کنند تا بهتر تمرکز کنند و تکالیف خود را بهطور مؤثرتری انجام دهند.
درمانهای روانشناختی
درمانهای روانشناختی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) نیز میتوانند برای افراد مبتلا به ADHD مفید باشند. CBT به فرد کمک میکند تا الگوهای فکری منفی و رفتارهای ناسازگارانه را شناسایی کرده و تغییر دهد.
این روش درمانی به ویژه برای نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به ADHD مفید است، زیرا به آنها کمک میکند تا مهارتهای سازماندهی، مدیریت زمان و کنترل تکانهها را بهبود بخشند.
علاوه بر این، درمانهای گروهی و فردی میتوانند به افراد کمک کنند تا با چالشهای عاطفی و اجتماعی مرتبط با ADHD کنار بیایند و اعتماد به نفس خود را افزایش دهند.
تغییرات سبک زندگی
تغییرات سبک زندگی نیز میتوانند نقش مهمی در مدیریت علائم ADHD داشته باشند.
رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و خواب کافی از جمله عواملی هستند که میتوانند به بهبود توجه، کاهش بیشفعالی و افزایش سطح انرژی فرد کمک کنند.
برخی مطالعات نشان دادهاند که رژیمهای غذایی حاوی امگا-۳ و کاهش مصرف قند و مواد افزودنی ممکن است به کاهش علائم ADHD کمک کنند.
همچنین، ورزش منظم به ویژه فعالیتهای هوازی میتواند باعث افزایش سطح انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و نوراپینفرین شود که در بهبود توجه و خلقوخو مؤثر هستند.
آموزش مهارتهای سازماندهی و مدیریت زمان
آموزش مهارتهای سازماندهی و مدیریت زمان یکی دیگر از روشهای غیردارویی است که میتواند به افراد مبتلا به ADHD کمک کند تا وظایف خود را بهتر مدیریت کنند.
استفاده از ابزارهایی مانند برنامهریزهای روزانه، لیستهای کار و یادآوریهای بصری میتواند به فرد کمک کند تا کارهای خود را اولویتبندی کرده و از به تعویق انداختن کارها جلوگیری کند.
همچنین، تقسیم وظایف بزرگ به بخشهای کوچکتر و قابل مدیریت میتواند انجام آنها را آسانتر کند.
این مهارتها به ویژه برای دانشآموزان و بزرگسالان مبتلا به ADHD مفید هستند و میتوانند به آنها کمک کنند تا در محیطهای تحصیلی و شغلی عملکرد بهتری داشته باشند.
در مجموع، درمانهای غیردارویی برای ADHD میتوانند به فرد کمک کنند تا علائم خود را بهتر مدیریت کند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشد.
این روشها معمولاً بهعنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع در کنار درمانهای دارویی استفاده میشوند و میتوانند تأثیرات مثبت و پایدار بر زندگی فرد داشته باشند.
زندگی با ADHD
زندگی با اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) میتواند چالشبرانگیز باشد، اما با استفاده از راهکارهای مناسب و حمایتهای لازم، میتوان این چالشها را مدیریت کرد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
افراد مبتلا به ADHD ممکن است در حفظ توجه، سازماندهی وظایف و کنترل تکانهها با مشکل مواجه شوند، اما با یادگیری مهارتهای جدید و ایجاد تغییرات در سبک زندگی، میتوانند به موفقیتهای چشمگیری دست یابند.
در ادامه، به برخی از راهکارهای مؤثر برای زندگی بهتر با ADHD میپردازیم.
استفاده از ابزارهای برنامهریزی
یکی از مؤثرترین راهکارها برای مدیریت ADHD، استفاده از ابزارهای برنامهریزی است.
برنامهریزهای روزانه، لیستهای کار و یادآوریهای بصری میتوانند به فرد کمک کنند تا وظایف خود را سازماندهی کرده و از به تعویق انداختن کارها جلوگیری کنند.
برای مثال، استفاده از برنامههای موبایلی که وظایف را به بخشهای کوچکتر تقسیم میکنند و زمانبندی مشخصی برای انجام آنها ارائه میدهند، میتواند بسیار مفید باشد.
همچنین، ایجاد یک روال روزانه ثابت و استفاده از تقویمهای دیواری یا دیجیتال میتواند به فرد کمک کند تا زمان خود را بهتر مدیریت کند و از فراموش کردن کارهای مهم جلوگیری نماید.
تمرین مهارتهای اجتماعی
افراد مبتلا به ADHD ممکن است در تعاملات اجتماعی با چالشهایی مواجه شوند، اما تمرین مهارتهای اجتماعی میتواند به آنها کمک کند تا روابط بهتری برقرار کنند.
شرکت در گروههای درمانی یا کارگاههای آموزش مهارتهای اجتماعی میتواند به فرد کمک کند تا نحوه شروع و حفظ مکالمه، درک احساسات دیگران و حل تعارضات را یاد بگیرد.
همچنین، تمرین گوش دادن فعال و استفاده از زبان بدن مناسب میتواند به بهبود ارتباطات اجتماعی کمک کند.
والدین و معلمان نیز میتوانند با تشویق رفتارهای مثبت و ارائه بازخورد سازنده، به کودکان مبتلا به ADHD کمک کنند تا مهارتهای اجتماعی خود را تقویت کنند.
فعالیتهای بدنی برای کاهش استرس
فعالیتهای بدنی منظم یکی از بهترین راهکارها برای کاهش استرس و بهبود علائم ADHD است.
ورزشهایی مانند دویدن، شنا، یوگا و تمرینات هوازی میتوانند به افزایش سطح انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و نوراپینفرین در مغز کمک کنند، که این امر باعث بهبود توجه، خلقوخو و کنترل تکانهها میشود.
علاوه بر این، فعالیتهای بدنی میتوانند به کاهش اضطراب و افزایش سطح انرژی فرد کمک کنند. حتی پیادهروی روزانه یا انجام تمرینات کوتاه در خانه نیز میتواند تأثیرات مثبتی بر سلامت روان و جسم فرد داشته باشد.
ایجاد محیطی ساختاریافته
ایجاد یک محیط ساختاریافته و منظم میتواند به افراد مبتلا به ADHD کمک کند تا بهتر تمرکز کنند و وظایف خود را بهطور مؤثرتری انجام دهند.
این شامل ایجاد فضایی آرام و بدون حواسپرتی برای مطالعه یا کار، استفاده از قفسهها و جعبههای سازماندهی برای مرتبسازی وسایل، و تعیین مکانهای مشخص برای قرار دادن وسایل مهم مانند کلیدها و تلفن همراه است.
همچنین، استفاده از تایمر یا ساعتهای زنگدار میتواند به فرد کمک کند تا زمان خود را بهتر مدیریت کند و از اتلاف وقت جلوگیری نماید.
حمایت عاطفی و روانی
حمایت عاطفی و روانی از سوی خانواده، دوستان و متخصصان سلامت روان میتواند نقش مهمی در زندگی افراد مبتلا به ADHD داشته باشد.
صحبت با یک درمانگر یا مشاور میتواند به فرد کمک کند تا با چالشهای عاطفی مرتبط با ADHD کنار بیاید و راهکارهای مؤثری برای مدیریت استرس و اضطراب بیاموزد.
همچنین، شرکت در گروههای حمایتی میتواند به فرد کمک کند تا با دیگران که تجربیات مشابهی دارند ارتباط برقرار کند و از تجربیات آنها یاد بگیرد.
خانوادهها نیز میتوانند با ایجاد فضایی حمایتی و درک کننده، به فرد کمک کنند تا اعتماد به نفس خود را افزایش دهد و با چالشهای زندگی بهتر کنار بیاید.
در مجموع، زندگی با ADHD ممکن است چالشبرانگیز باشد، اما با استفاده از راهکارهای مناسب و حمایتهای لازم، میتوان این چالشها را مدیریت کرد و زندگی رضایتبخشی داشت.
ADHD یک اختلال پیچیده است که میتواند تأثیرات عمیقی بر زندگی فرد داشته باشد. با این حال، با تشخیص زودهنگام، درمانهای مؤثر و حمایت خانواده و متخصصان، میتوان علائم را به طور قابل توجهی کنترل کرد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
معیارهای تشخیصی ADHD بر اساس DSM-5-TR
بر اساس DSM-5-TR، برای تشخیص ADHD باید شرایط زیر در فرد وجود داشته باشد:
معیارهای تشخیصی ADHD (اختلال کم توجهی/بیش فعالی)
A. الگوی پایدار بیتوجهی و/یا بیش فعالی-تکانشگری
این الگو باید با عملکرد یا رشد فرد تداخل داشته باشد و با توجه به سن و سطح رشدی فرد نامتناسب باشد. علائم باید حداقل به مدت ۶ ماه وجود داشته باشند.
1. بی توجهی: حداقل ۶ مورد از علائم زیر (برای افراد ۱۷ سال و بالاتر، ۵ مورد) باید وجود داشته باشد:
– الف: اغلب در توجه به جزئیات بیدقت است یا در تکالیف مدرسه، کار یا سایر فعالیتها مرتکب اشتباهات careless میشود (مثلاً جزئیات را نادیده میگیرد یا از قلم میاندازد، کارها را با دقت انجام نمیدهد).
– ب: اغلب در حفظ توجه روی تکالیف یا فعالیتهای بازی مشکل دارد (مثلاً در طول سخنرانیها، مکالمات یا مطالعه طولانی نمیتواند تمرکز خود را حفظ کند).
– ج: اغلب به نظر میرسد وقتی مستقیماً با او صحبت میشود، گوش نمیدهد (مثلاً به نظر میرسد ذهنش جای دیگری است، حتی در غیاب هرگونه حواسپرتی واضح).
– د: اغلب دستورالعملها را دنبال نمیکند و نمیتواند تکالیف مدرسه، کارهای روزمره یا وظایف شغلی را به پایان برساند (مثلاً تکالیف را شروع میکند اما به سرعت تمرکز خود را از دست میدهد و به راحتی حواسش پرت میشود).
– ه: اغلب در سازماندهی تکالیف و فعالیتها مشکل دارد (مثلاً در مدیریت وظایف متوالی مشکل دارد، وسایل و متعلقات خود را مرتب نگه نمیدارد، کارهایش نامرتب و بینظم است، مدیریت زمان ضعیفی دارد و نمیتواند به deadlines برسد).
– و: اغلب از انجام تکالیفی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارند اجتناب میکند، بیزار است یا تمایلی به انجام آنها ندارد (مثلاً تکالیف مدرسه یا مشق شب؛ برای نوجوانان و بزرگسالان، تهیه گزارشها، پر کردن فرمها یا مرور مقالات طولانی).
– ز: اغلب وسایل لازم برای انجام تکالیف یا فعالیتها را گم میکند (مثلاً وسایل مدرسه، مداد، کتاب، ابزار، کیف پول، کلید، اسناد، عینک، تلفن همراه).
– ح: اغلب به راحتی توسط محرکهای بیرونی حواسش پرت میشود (برای نوجوانان و بزرگسالان، ممکن است شامل افکار نامرتبط باشد).
– ط: اغلب در فعالیتهای روزمره فراموشکار است (مثلاً انجام کارهای خانه، انجام دادن کارها؛ برای نوجوانان و بزرگسالان، پاسخ دادن به تماسها، پرداخت قبضها، حفظ قرار ملاقاتها).
2. بیش فعالی و تکانشگری: حداقل ۶ مورد از علائم زیر (برای افراد ۱۷ سال و بالاتر، ۵ مورد) باید وجود داشته باشد:
– الف: اغلب دستها یا پاها را تکان میدهد یا روی صندلی وول میخورد.
– ب: اغلب در موقعیتهایی که انتظار میرود بنشیند، از جای خود بلند میشود (مثلاً در کلاس درس، محل کار یا سایر موقعیتهایی که نیاز به نشستن دارد).
– ج: اغلب در موقعیتهای نامناسب میدود یا از چیزی بالا میرود (توجه: در نوجوانان یا بزرگسالان، ممکن است این رفتار به احساس بیقراری محدود شود).
– د: اغلب نمیتواند بیسر و صدا بازی یا فعالیتهای تفریحی انجام دهد.
– ه: اغلب به نظر میرسد “همیشه در حرکت” است، گویی “با موتور کار میکند” (مثلاً نمیتواند برای مدت طولانی بیحرکت بماند یا در رستورانها یا جلسات احساس ناراحتی میکند؛ ممکن است توسط دیگران به عنوان بیقرار یا سخت همراهیپذیر توصیف شود).
– و: اغلب بیش از حد صحبت میکند.
– ز: اغلب پاسخها را قبل از اتمام سؤال میپرد (مثلاً جملات دیگران را کامل میکند یا نمیتواند منتظر نوبت خود در مکالمه بماند).
– ح: اغلب در منتظر ماندن نوبت خود مشکل دارد (مثلاً در صف منتظر ماندن).
– ط: اغلب مزاحم دیگران میشود یا در کارهای آنها دخالت میکند (مثلاً وارد مکالمات، بازیها یا فعالیتهای دیگران میشود؛ ممکن است بدون اجازه از وسایل دیگران استفاده کند؛ برای نوجوانان و بزرگسالان، ممکن است در کارهای دیگران دخالت کند یا آنها را تحت کنترل بگیرد).
B. علائم قبل از ۱۲ سالگی
چندین علامت بیتوجهی یا بیش فعالی-تکانشگری باید قبل از ۱۲ سالگی وجود داشته باشد.
C. علائم در دو یا چند محیط
علائم باید در دو یا چند محیط (مثلاً خانه، مدرسه، محل کار) وجود داشته باشد.
D. اختلال در عملکرد
علائم باید باعث اختلال قابل توجه در عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی شوند.
E. علائم ناشی از اختلالات دیگر نیستند
علائم نباید منحصراً در طول دوره یک اختلال روانپریشی (مثل اسکیزوفرنی) رخ دهند و نباید توسط اختلالات روانی دیگر (مثل اختلالات خلقی، اضطرابی یا شخصیتی) بهتر توضیح داده شوند.
تشخیص شدت ADHD
– خفیف: تعداد کمی از علائم بیش از حد لازم برای تشخیص وجود دارد و علائم باعث اختلالات جزئی در عملکرد میشوند.
– متوسط: علائم یا اختلالات عملکردی بین خفیف و شدید وجود دارد.
– شدید: علائم زیادی بیش از حد لازم برای تشخیص وجود دارد یا علائم بسیار شدید هستند و باعث اختلالات قابل توجه در عملکرد میشوند.
ویژگیهای تشخیصی (Diagnostic Features) ADHD
1. الگوی پایدار بیتوجهی و/یا بیشفعالی-تکانشگری
– بیتوجهی: فرد در تمرکز روی کارها مشکل دارد، به راحتی حواسش پرت میشود، دستورالعملها را دنبال نمیکند، وسایلش را گم میکند و در سازماندهی کارها ضعیف است.
– بیشفعالی: فرد بیش از حد فعال است، نمیتواند آرام بنشیند، زیاد صحبت میکند و به نظر میرسد همیشه در حرکت است.
– تکانشگری: فرد بدون فکر عمل میکند، وسط حرف دیگران میپرد، نمیتواند منتظر نوبتش بماند و ممکن است در موقعیتهای اجتماعی نامناسب رفتار کند.
2. شروع علائم قبل از ۱۲ سالگی
– علائم ADHD باید قبل از ۱۲ سالگی شروع شده باشند. این نشان میدهد که ADHD یک اختلال رشدی است که از کودکی آغاز میشود.
3. علائم در چند محیط مختلف
– علائم باید در حداقل دو محیط مختلف (مثلاً خانه، مدرسه، محل کار) وجود داشته باشند. این نشان میدهد که مشکل فرد فقط در یک محیط خاص نیست، بلکه در زندگی روزمره او تأثیر گستردهای دارد.
4. اختلال در عملکرد
– علائم باید باعث مشکلات قابل توجه در زندگی فرد شوند. مثلاً ممکن است در مدرسه نمرات پایینی بگیرد، در محل کار عملکرد ضعیفی داشته باشد یا در روابط اجتماعی دچار مشکل شود.
5. علائم ناشی از اختلالات دیگر نیستند
– علائم ADHD نباید ناشی از اختلالات دیگر مانند اسکیزوفرنی، اختلالات اضطرابی، افسردگی یا مصرف مواد باشند. اگر فردی این اختلالات را داشته باشد، علائمش باید جدا از ADHD بررسی شوند.
انواع ADHD
– ترکیبی (Combined Presentation): هم علائم بیتوجهی و هم علائم بیشفعالی-تکانشگری وجود دارند.
– عمدتاً بیتوجه (Predominantly Inattentive Presentation): فقط علائم بیتوجهی وجود دارند.
– عمدتاً بیشفعال/تکانشگر (Predominantly Hyperactive/Impulsive Presentation): فقط علائم بیشفعالی و تکانشگری وجود دارند.
ویژگیهای همراه با ADHD
– مشکلات تحصیلی: افراد مبتلا به ADHD اغلب در مدرسه عملکرد ضعیفی دارند، حتی اگر اختلال یادگیری خاصی نداشته باشند.
– مشکلات عاطفی: ممکن است زود عصبانی شوند، به راحتی ناامید شوند و واکنشهای احساسی شدیدی نشان دهند.
– مشکلات اجتماعی: ممکن است در برقراری و حفظ روابط دوستانه مشکل داشته باشند و توسط همسالان خود طرد شوند.
– مشکلات رفتاری: برخی از کودکان مبتلا به ADHD ممکن است به اختلالات رفتاری مانند اختلال نافرمانی مقابلهای (ODD) یا اختلال سلوک (CD) نیز مبتلا شوند.
تأثیر ADHD در سنین مختلف
– کودکی: بیشفعالی و تکانشگری بیشتر دیده میشود. کودک ممکن است نتواند آرام بنشیند، زیاد صحبت کند و در مدرسه مشکل داشته باشد.
– نوجوانی: بیشفعالی ممکن است کاهش یابد، اما بیتوجهی و تکانشگری همچنان وجود دارد. نوجوان ممکن است در سازماندهی کارها و انجام تکالیف مدرسه مشکل داشته باشد.
– بزرگسالی: بیشفعالی ممکن است به شکل بیقراری درونی ظاهر شود. بزرگسالان ممکن است در مدیریت زمان، سازماندهی کارها و حفظ شغل مشکل داشته باشند.
عوامل خطر و پیشآگهی (Risk and Prognostic Factors) ADHD
- عوامل ژنتیکی و فیزیولوژیکی
وراثت: ADHD به شدت ارثی است و عوامل ژنتیکی تأثیر زیادی بر آن دارند.
ساختار مغز: تفاوتهایی در عملکرد و ساختار مغز (مانند فعالیت کمتر در نواحی پیشپیشانی) مشاهده شده است.
- عوامل محیطی:
- قبل از تولد: قرار گرفتن در معرض مواد مضر مانند سیگار، الکل یا سموم محیطی در دوران بارداری میتواند خطر ADHD را افزایش دهد.
- تولد زودرس یا وزن کم هنگام تولد: نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا میآیند یا وزن کمتری دارند، بیشتر در معرض خطر ADHD هستند.
- آلودگی محیطی: قرار گرفتن در معرض سرب یا سایر مواد سمی در محیط میتواند خطر ADHD را افزایش دهد.
- عوامل روانی-اجتماعی: محیطهای پراسترس، مانند خانوادههای پرتنش یا محرومیتهای اجتماعی، ممکن است خطر را افزایش دهد
شیوع (Prevalence) ADHD
شیوع جهانی ADHD حدود 5 درصد در کودکان و 2.5 درصد در بزرگسالان تخمین زده میشود.
این اختلال در پسران بیشتر از دختران تشخیص داده میشود (نسبت 2:1 در کودکان و 1.6:1 در بزرگسالان).
سیر رشد و موارد مرتبط (Development and Course)
علائم ADHD اغلب در کودکی (قبل از 12 سالگی) ظاهر میشوند.
شدت علائم ممکن است در بزرگسالی کاهش یابد، اما بسیاری از افراد همچنان مشکلاتی در توجه و کنترل تکانشگری دارند.
کودکان مبتلا به ADHD ممکن است در مدرسه عملکرد ضعیفتری داشته باشند، روابط اجتماعی دشواری تجربه کنند و با مشکلات رفتاری مواجه شوند.
تشخیص افتراقی ADHD
تشخیص ADHD باید از اختلالات دیگر که علائم مشابهی دارند، متمایز شود. این اختلالات شامل موارد زیر هستند:
1. اختلال نافرمانی مقابلهای (ODD)
- تفاوت: در ODD، رفتارهای منفیگرایانه، خصمانه و نافرمانی دیده میشود، اما مشکلات توجه و بیشفعالی وجود ندارد.
- تشخیص افتراقی: اگر فردی هم علائم ADHD و هم ODD داشته باشد، هر دو تشخیص ممکن است داده شود.
2. اختلالات اضطرابی
- تفاوت: در اختلالات اضطرابی، فرد ممکن است به دلیل نگرانی و اضطراب، در تمرکز مشکل داشته باشد، اما این مشکلات ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: در ADHD، مشکلات توجه ناشی از علاقه به فعالیتهای جدید یا لذتبخش است، در حالی که در اختلالات اضطرابی، مشکلات توجه ناشی از نگرانی و اضطراب است.
3. اختلالات خلقی (مانند افسردگی)
- تفاوت: در افسردگی، فرد ممکن است بیحوصله و کم انرژی باشد، اما این علائم ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: در ADHD، مشکلات توجه و بیشفعالی پایدار هستند، در حالی که در افسردگی، این علائم معمولاً در دورههای خاصی ظاهر میشوند.
4. اختلالات طیف اوتیسم (ASD)
- تفاوت: در ASD، مشکلات اجتماعی و ارتباطی وجود دارد، اما این مشکلات ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: اگر فردی هم علائم ADHD و هم ASD داشته باشد، هر دو تشخیص ممکن است داده شود.
5. اختلالات یادگیری خاص
- تفاوت: در اختلالات یادگیری، فرد ممکن است در خواندن، نوشتن یا ریاضیات مشکل داشته باشد، اما این مشکلات ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: اگر فردی هم علائم ADHD و هم اختلالات یادگیری داشته باشد، هر دو تشخیص ممکن است داده شود.
6. اختلالات خواب
- تفاوت: مشکلات خواب میتوانند باعث علائمی مانند بیتوجهی و بیشفعالی شوند، اما این علائم ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: اگر مشکلات خواب درمان شوند، علائم ADHD نیز ممکن است بهبود یابند.
7. اختلالات مصرف مواد
- تفاوت: مصرف مواد میتواند باعث علائمی مانند بیتوجهی و بیشفعالی شود، اما این علائم ناشی از ADHD نیستند.
- تشخیص افتراقی: اگر فردی سابقه مصرف مواد داشته باشد، باید بررسی شود که آیا علائم ADHD قبل از مصرف مواد وجود داشته است یا خیر.
همبودی (Comorbidity)
اختلالات روانی همزمان: ADHD اغلب با اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلالات یادگیری و اختلالات سلوک همبودی دارد.
مشکلات جسمی: ممکن است افراد مبتلا مشکلات خواب یا چاقی داشته باشند.
پیامدها و پیشآگهی (Prognosis)
پیشآگهی ADHD به شدت وابسته به تشخیص و درمان به موقع است.
درمانهای دارویی و رواندرمانی میتوانند به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی کمک کنند.
بدون مداخله مناسب، ADHD میتواند منجر به مشکلات شغلی، اجتماعی و تحصیلی طولانیمدت شود.
تغییرات ADHD در DSM-5-TR نسبت به DSM-5
1. زبان و وضوح معیارها
در DSM-5:
معیارهای تشخیصی ADHD به صورت عمومی بیان شده بودند، اما برخی اصطلاحات تخصصی ممکن بود برای متخصصانی که در حوزه اختلالات عصبیرشدی تخصص ندارند، مبهم باشد.
در DSM-5-TR:
زبان معیارها اصلاح شده تا شفافتر و کاربردیتر باشند. به عنوان مثال:
عبارت “اختلال در حفظ توجه روی جزئیات” در DSM-5-TR با توضیحاتی همراه شده که بیان میکند این اختلال میتواند در “وظایف طولانیمدت یا فعالیتهای گروهی” دیده شود.
در بخش مربوط به تکانشگری، توضیح داده شده که قطع کردن صحبت دیگران میتواند شامل ورود به مکالمات یا بازیهای گروهی بدون توجه به نوبت باشد.
مثال: کودکی که دائماً صحبت همکلاسیها را در کلاس درس قطع میکند، اکنون با وضوح بیشتری به عنوان نمونهای از تکانشگری شناخته میشود.
2. تأکید بر تغییرات تکاملی علائم
در DSM-5:
علائم ADHD بیشتر در کودکان توصیف شده بودند و توضیحات کمتری درباره بزرگسالان وجود داشت.
در DSM-5-TR:
توضیحات جامعتری درباره چگونگی تغییر علائم ADHD در طول عمر ارائه شده است:
در کودکان: علائم بیشفعالی مانند دویدن و بالا رفتن از وسایل دیده میشود.
در نوجوانان و بزرگسالان: این علائم ممکن است به شکل بیقراری داخلی (احساس ناتوانی در آرام ماندن) یا اشتغال بیش از حد با فعالیتها ظاهر شوند.
مثال: فرد بزرگسالی که در جلسات کاری احساس میکند نمیتواند آرام بنشیند و مدام بهانهای برای ترک اتاق پیدا میکند، در DSM-5-TR بهتر تشریح شده است.
3. بهروزرسانی دادههای شیوع
در DSM-5:
شیوع ADHD به صورت کلی 5 درصد در کودکان ذکر شده بود.
در DSM-5-TR:
این دادهها با جزئیات بیشتری ارائه شدهاند:
شیوع ADHD در بزرگسالان حدود 2.5 درصد تخمین زده شده است.
نسبت شیوع میان پسران و دختران بهروزرسانی شده (در کودکان 2:1 و در بزرگسالان 1.6:1).
مثال: یک مطالعه جدید در DSM-5-TR نشان میدهد که در دختران، ADHD بیشتر با بیتوجهی (Inattentive Type) ظاهر میشود و ممکن است دیرتر تشخیص داده شود.
4. عوامل فرهنگی و اجتماعی
در DSM-5:
تأکید کمی بر نقش فرهنگ و اجتماع در تشخیص ADHD شده بود.
در DSM-5-TR:
نقش تفاوتهای فرهنگی و اجتماعی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال:
در برخی فرهنگها، رفتارهای بیشفعالانه ممکن است به عنوان نشانههای طبیعی رشد تلقی شوند و کمتر تشخیص داده شوند.
در تشخیص ADHD باید از ابزارهای استاندارد شده بر اساس زبان و فرهنگ استفاده شود.
مثال: کودکی از یک خانواده مهاجر که انگلیسی زبان دوم اوست، ممکن است علائم ADHD را به دلیل موانع زبانی نشان دهد. در DSM-5-TR تأکید شده که باید این تفاوتها در ارزیابی لحاظ شوند.
5. عوامل خطر و پیشآگهی
در DSM-5:
عوامل خطر و پیشآگهی به صورت مختصر بیان شده بود.
در DSM-5-TR:
توضیحات بیشتری در مورد عوامل ژنتیکی، محیطی و جنسیتی ارائه شده است:
عوامل ژنتیکی: تأکید بر نقش ژنهایی که بر عملکرد دوپامین تأثیر دارند.
عوامل محیطی: مصرف سیگار، الکل یا استرسهای دوران بارداری با ADHD مرتبط هستند.
جنسیت: پسران بیشتر با علائم بیشفعالی تشخیص داده میشوند، در حالی که دختران بیشتر علائم بیتوجهی نشان میدهند.
مثال: در DSM-5-TR توضیح داده شده که چرا ممکن است دختران دیرتر از پسران تشخیص داده شوند؛ زیرا علائم آنها اغلب بیسر و صداتر است.
6. همبودی و اختلالات همراه
در DSM-5:
اختلالات همبود مانند اضطراب و افسردگی ذکر شده بود، اما توضیحات مختصری داشت.
در DSM-5-TR:
اطلاعات بیشتری درباره همبودی ADHD با اختلالاتی چون اختلالات یادگیری، اختلالات سلوک و اختلالات اضطرابی ارائه شده است. همچنین به تأثیر این اختلالات بر پیشآگهی توجه بیشتری شده است.
مثال: کودکی با ADHD که همزمان اختلال یادگیری دارد، ممکن است در مدرسه مشکلات بیشتری را تجربه کند و نیاز به برنامه درمانی دقیقتری داشته باشد.
7. جزئیات بیشتر درباره تشخیص و ابزارها
در DSM-5:
ابزارهای تشخیصی به صورت عمومی ذکر شده بودند.
در DSM-5-TR:
استفاده از مشاهده در محیطهای مختلف (مانند خانه و مدرسه)، پرسشنامههای استاندارد (مانند Conners) و مصاحبه بالینی بهعنوان روشهای دقیقتر تشخیص تأکید شده است.
مثال: DSM-5-TR توصیه میکند که معلمان و والدین اطلاعات دقیقی از رفتار کودک در محیطهای مختلف ارائه دهند تا تشخیص دقیقتر باشد.
این تغییرات در DSM-5-TR باعث شدهاند که تشخیص و درمان ADHD دقیقتر و جامعتر باشد. روانپزشکان و روانشناسان اکنون ابزارهای بهتری برای درک این اختلال و ارائه درمان مناسب در اختیار دارند.