مکانیسمهای دفاعی چه هستند و چرا از آنها استفاده می‌کنیم؟

مکانیسمهای دفاعی، واکنشهای ناهشیاری هستند که با تغییر درک واقعیت، از فرد دربرابر اضطراب و درد ناشی از آن محافظت می‌کنند. این موضوع را فروید مطرح کرد؛ اما بعد از او روانشناسان و محققان دیگری روی انواع دفاعها و کارکردهای آنها پژوهش کرده‌اند.

برخی از مکانیسمهای دفاعی کارکرد مثبتی دارند و به سازگاری بیشتر ما کمک می‌کنند؛ اما برخی از آنها باعث می‌شوند به خودمان یا دیگران آسیب برسانیم یا دچار مشکلات جدی در روابط و شغلمان شویم.

در این مقاله به بعضی از مکانیسمهای دفاعی رایج می‌پردازیم؛ گرچه دفاعهای مطرح شده در مقالات و تحقیقات، بیشتر از این تعداد است.

ویژگیهای مکانیسمهای دفاعی:

• پاسخ ناخودآگاه فرد است.
• همراه با انکار و تحریف واقعیت است.
• باعث خودفریبی می‌شود.
• باعث کاهش اضطراب و آسیب فرد و سازگاری بیشتر او با شرایط می‌شود.

تقسیم‌بندی مکانیسمهای دفاعی براساس میزان کارآمدی آنها:

جرج ویلانت مکانیسمهای دفاعی را براساس کارآمدی آنها به چهار دسته تقسیم کرده است که با هم آنها را بررسی می‌کنیم:

مکانیسمهای دفاعی سطح یک یا آسیب‌زا

این مکانیسمها اجازه نمی‌دهند فرد با شرایط واقعی مواجه شود. او با استفاده از دفاعهایی که به نظر دیگران عقلانی به نظر نمی‌رسد، سعی می‌کند واقعیت را طور دیگری بازسازی کند تا درک یا تحمل آن برایش راحت‌تر باشد. برخی از این دفاعها عبارتند از:

• فرافکنی (Projection): در این مکانیسم دفاعی، فرد افکار و احساساتی را که در وجود خودش است، به دیگران نسبت می‌دهد. این دفاع در افراد دارای شخصیت پارانوئیدی بیشتر دیده می‌شود.
• دونیم‌سازی (Splitting): در این دفاع، فرد همه چیز زا به شکل مطلقا خوب یا کاملا بد می‌بیند. ازنظر او تمام اتفاقات و موضوعات بیرونی کاملا سیاه یا سفید هستند و هیچ تصویر واقعی و خاکستری از موضوع ندارد.
• تحریف (Distortion): فرد با این دفاع سعی می‌کند واقعیتهای بیرونی را طوری تغییر دهد که سازگار با نیازهای درونی خودش باشد.
• انکار (Denial): فرد برای اینکه درد ناشی از یک اتفاق را از خود دور کند، تمام واقعیت آن اتفاق را انکار می‌کند و تمام دیده‌ها و شنیده‌های خودش را رد می‌کند.

مکانیسمهای دفاعی سطح دو یا ناپخته و نابالغ

این دفاعها اغلب ناتوان کننده هستند و فرد را از مواجه شدن با واقعیت، دور می‌کنند.

• خیالبافی (Fantasize): فرد به جای زندگی در دنیای واقعی، آرزوهای ناکام مانده خود را در تخیلاتش ارضا می‌کند. این دفاع ممکن است منجر به انزوای فرد و دوری او از زندگی واقعی شود.
• پسرفت (Regression): فرد برای اینکه از تنشها دور بماند، به هیجانها و افکار سطوح پایین رشدی برمی‌گردد.
• کنش‌نمایی یا برون‌ریزی (Acting out): فرد برای اینکه از احساس اضطراب یا تنش همراه با افکار خود رها شود یا از آنها فرار کند، با رفتارهای تکانشی خود را آرام می‌کند.
• جسمانی‌سازی (Somatization): فرد وقتی با تعارضها مواجه می‌شود، به‌جای حل آنها، نشانه‌های جسمانی از خودش بروز می‌دهد.
• آرمانی سازی بدوی (Primitive Idealization): فرد در خصوصیات خوب خود یا دیگری آنقدر اغراق می‌کند که یک تصویر آرمانی از خودش یا او خلق می‌کند.

دفاعهای سطح سه یا نوروتیک

این مکانیسمهای دفاعی در اغلب افراد دیده می‌شود. گاهی استفاده از این دفاعها در مواجهه با ناکامیها و مشکلات زندگی مفید است؛ اما اگر قرار باشد در درازمدت از آنها استفاده کنید جلوی پیشرفتتان را می‌گیرد و زندگی شخصی و کاریتان را دچار مشکل می‌کند.

• جابجایی (Displacement): در این مکانیسم دفاعی، فرد احساسات و هیجانات را از یک موضوع به موضوع مشابه دیگری منتقل می‌کند. در این حالت به جای مواجه شدن با موضوع اول که درد و رنج زیادی به همراه دارد، با موضوع جایگزین که درد کمتری دارد مواجه می‌شود.
• سرکوب یا واپس‌زنی (Repression): افکار و احساسات دردناک یا قبل از اینکه در هشیاری فرد وارد شوند، سرکوب می‌شوند و یا بعد از هشیاری اولیه، به ناهشیار رانده می‌شوند. فرد به این احساسات و افکار در سطح ناهشیارش، آگاه است و همین موضوع باعث ایجاد اضطراب در او می‌شود. خاطرات سرکوب شده ممکن است در شرایط خاصی به شکل رویاها یا لغزشهای کلامی بروز پیدا کنند.
• واکنش وارونه (Reaction Formation): فرد یک تکانه ناپسند را به تکانه دیگری که متضاد آن است، تبدیل می‌کند. افراد دارای شخصیت وسواسی یا مبتلا به اختلال وسواس از این مکانیسم دفاعی زیاد استفاده می‌کنند.
• عقلانی‌سازی: فرد سعی می‌کند احساسات و هیجان را از یک موضوع جدا کند و با توجیه عقلانی آنها، از تکانه‌ها و تجربه احساسات مرتبط با آن خودداری کند.

دفاعهای سطح چهار یا دفاعهای بالغانه

این مکانیسمهای دفاعی سالم هستند و به سلامت روان شما کمک می‌کنند.

• والایش یا تصعید (Sublimation): در این دفاع به جای اینکه تکانه‌ها منحرف یا مسدود شوند، به شکلی که در جامعه قابل قبول است، تغییر می‌کنند. به کمک این دفاع، شما می‌توانید احساسات و هیجانات خود را ارضا کنید، بدون اینکه وجهه اجتماعی بدی برایتان داشته باشد.
• ایثار: فردی که نتوانسته به آرزوهای خودش دست پیدا کند، به دیگران کمک می‌کند تا به همان آرزوها برسند و از این طریق احساس لذت می‌کند.
• شوخ طبعی: فرد با استفاده از شوخی، احساسات و افکار خودش را ابراز می‌کند بدون اینکه خود یا بقیه افراد را ناراحت کند.
• فرونشانی: در این مکانیسم دفاعی، فرد متوجه وجود مشکل می‌شود؛ اما آگاهانه و موقتی از آنها اجتناب می‌کند و رفتارهای تکانشی را به تعویق می‌اندازد.

نکات پایانی درباره مکانیسمهای دفاعی و کارکرد آنها

مکانیسمهای دفاعی اغلب از دوران کودکی آغاز می‌شوند؛ اما استفاده عادتی از آنها می‌تواند باعث بروز اختلالات روانی و نوروزها شوند. گاهی بروز وسواس، افسردگی و اضطراب شدید و حتی انکار آنها و عدم مراجعه برای درمان می‌تواند نشانه‌ای از استفاده نادرست از یک یا چند مکانیسم دفاعی باشد.

روش درست مواجهه با مشکلات و هیجانهای زندگی این است که آنها را بپذیریم و به روش درست، احساساتمان را ابراز کنیم.

استفاده از برخی دفاعها در کوتاه‌مدت و در شرایط بحرانی می‌تواند کمی از شدت درد ما کم کند؛ اما راهکار دائمی نیست.